Çocuk Psikologu

Çocuklarda davranış bozuklukları ve çalma davranışı

Bir davranışı problem olarak değerlendirmenin belli objektif ölçüleri vardır. Davranışın değerlendirilmesi sırasında;

1)      Bireyin çevresindeki insanlar zarar görüyorsa

2)      davranışları bireyin eğitimine engel oluyorsa,

3)      Davranışları her defasında başka olumsuz davranışların tepkilerin oluşmasını tetikliyorsa

4)      Bireyin sergilediği davranışlar onu sosyal yaşam etkileşimlerinden uzak kalmasına neden oluyorsa, yalnız kalması sonucunu doğuruyorsa problem davranışından söz etmek mümkündür.

Dil çıkarma, tükürme, vurma, sallanma, ısırma bunlara örnektir. İlk etapta sorulması gereken iki soruya yanıt bulmak müdahale için şarttır.

1) Yapılan davranış gerçekten problem davranışı mıdır? Davranışın ortadan kalkması ne kadar önemlidir? Davranışın ortadan kalkması çocuk için ne kadar gereklidir?

2) Çocuğun gelişim düzeyi nedir? Bu gelişim düzeyi onun bu davranışı sergilememesi için uygun bir düzey midir?

Eğer her iki sorunun cevabı müdahale gerektirecek şekilde ise bir sonraki adıma geçilir. Bu adıma geçmeden önce akılda tutulması gereken noktalar şunlardır; görüşmeyi yapan kişinin tutarlı olması, objektif olması, çevresinin iş birliğini sağlıyor olması, sabırlı olması ve iyi bir gözlemci olması bu aşamada önemlidir. Problem davranışının tam olarak hangi ortamlarda ortaya çıktığını gözlemleyip, muhtemel sebepleri ortaya koymak gerekir. Çocuğun sebeplerine, isteklerine ulaşmak için yapmasını istediğiniz davranışı öncelikli olarak belirleyin. Bu hedef davranış olumlu ve gerçekçi olmalıdır. Kendinize şu sorunun cevabını vermeye çalışın; ‘bu hedef davranışı sergilemesini niçin istiyorum?’ Çocuğun asıl hedef davranışa varmadan önce yapabileceği daha kolay ve muhtemel davranışları belirliyor olmak da önemlidir. Çocuğa uygun pekiştireçler belirleyin. Pekiştireç davranışın ortaya çıkma sıklığını arttıran etkenlerdir. Bu pekiştireçleri çeşitlendirmeye çalışın. Kolay ulaşılabilir çocuk için cazip olan pekiştireçler belirleyin, bu pekiştireçlerin etkinliğinden emin olun. Pekiştireci hedef davranışa en yakın olan davranış sergilendiğinde hemen verin, hemen hedef davranışın yapılmasını beklemeyin. Çocuğun en ufak olumlu hareketini ödüllendirin. Ona tam olarak ne yapmasını istediğinizi net ve kısa bir şekilde anlatın.

Çocuklarda çalma davranışı kendine ait olmayan bir eşyayı izinsiz olarak alıp ona sahip olmasıdır. Başlangıçta davranış bozuklukları ölçütlerini ele almıştık. Çocuğun dönem özelliklerini iyi biliyor olmamız gerekir. Örneğin 2 yaşındaki bir çocukta sahip olma kavramı gelişmediği için her şeyin kendisinin olduğunu düşünür. Senin, benim, onun kavramlarını ayırt edemez. Çocuk zamanla kendisinin olanla olmayanı ayırt etmeye başlar ama bencil tutumu uzun süre devam eder. 3-4 yaşlarında çocuk sormadan bir şey alınmayacağını bilir ama bu duruma karşı koyamaz. İlkokulun 1. 2. Sınıflarında çocukların birbirlerinin renkli kalem ve silgi gibi şeylerde gözünün kalıyor olması beklediğimiz bir şey. Bu yaşlardaki diğerlerinin eşyalarını alma davranışını çalma olarak kabul etmiyoruz. Okul çağlarında görülen en sık tekrarlayan çalmalar üzerine önemle durmak gerekir. 10 yaşından sonra sürekli olarak devam ederse bu çocukta ciddi bir duygusal bozukluğun göstergesidir ve uzman bir psikologdan profesyonel destek alması gerekir. Çocukta çalma davranışının nedenleri şu şekildedir;

1)      Çocuğa yeterli harçlık verilmemesi, çocuğun temel ihtiyaçlarının karşılanmaması

2)      Çocuğun hayatında önemli bir yoksunluk, böylece çalma sembolik olarak anne babanın sevgi, ilgi eksikliğinin yerini tutar, sevilmediğini düşünen çocuk ilgi çekmek için çalabilir. Bazen anne baba kaybından sonra da ortaya çıkabilir. Genellikle çalma davranışı sergileyen çocukların alkolik veya suçlu anne babalar tarafından yetiştirildiği belirlenmiştir.

3)      Çocukta mülkiyet fikrinin gelişmemiş olması

4)      İntikam almak. Örneğin başarılı bir çocukla kıyaslanan bir çocuk ondan intikam almak için eşyalarını alabilir. Çocuk otoriter anne baba ya da öğretmenden intikam almak için de çalabilir.

5)      Anne babanın çocuğun yaptığı bu davranıştan bilinçaltı zevk alması, çocuk bunu hisseder ve çalmaya devam eder.

6)      Çocuk özdeşleşmek için kendine kötü örnek seçmiş olabilir. Çocuk bir grubun onayını almak için bu davranışı yapabilir. Amaç çalmak değil başkalarına yaranmak veya o gruba ait olduğunu hissetmektir.

7)      Özgüvenini arttırmak için de yapabilir. Bazen çocuklar kendi güçlerini erkekliklerini kanıtlamak için bunu yapabilirler.

8)      Çocuğun anne baba ile hesaplaşmasının bir yolu çalma davranışı olabilir.

9)      Depresyon. Yeni doğan kardeşe duyulan kıskançlık veya öfkenin çocukta yarattığı stresi olabilir. Örneğin eşine kızan bir annenin çocuğa bağırması gibi.

Çocukta çalma davranışı nasıl engellenir?

1)      İlk başta değerleri öğretmek önemlidir. Kendi ve başkalarının mülküne önem verme öğretilmelidir. Anne baba bu konuda örnek olmalıdır. Başkasına ait eşyalar alınmamalı, bulunmuş eşyalar geri götürülmeli, insanlar kandırılmamalıdır. Otelde havlu alan anne baba örneği buna iyi bir örnek olabilir.

2)      İletişimi güçlendirmek gerekir. Eğer çocuk evde yakın ilişkiden yoksunsa, yeterli zaman ayrılmıyorsa aile bireyleri arasındaki ilişki güçlendirilmelidir.

3)      Çocuğa belirli bir miktarda harçlık verilmelidir. Çocuğun gereksinimlerini karşılayabilecek belirli bir harçlık mutlaka verilmelidir. Çocuk ihtiyacı olduğunda tekrar alabileceğini bilmelidir.

4)      Mülkiyet hakları; Çocuğa ihtiyacı olduğunda kendisine ait olmayan bir şeyi nasıl ödünç alabileceği ve bunu nasıl geri vereceği öğretilmelidir.

5)      Etrafta bozuk para gibi cezbedici eşyalar bırakılmamalıdır.

6)      Çocuğun kendisine ait eşyaları olmalıdır. Anne baba çocuğun eşyalarını kullanacağı zaman ondan izin almalıdır.

Çocuklarda görülen davranış bozuklukları arasında anne babaları en çok endişelendiren çalma davranışıdır. Çünkü bu davranışı tipik bir suçlu davranışı olarak görürler ve korku duyarlar. Anne babalar genellikle şu yanlış tepkileri gösterirler. Çocuğu cezalandırma, dayak, polisle korkutma, çözüme yönelik bir şey yapmama.

Çalma davranışı yapan çocuğa nasıl davranılmalı?

Aşırı tepki göstermemek gerekir. Kesinlikle fiziksel ceza verilmemelidir. Anne baba bağırıp çağırmadan olayı onaylamadığını gösterebilirler.  Çocuğu kötü olarak damgalamamak gerekir. Çocuğun sadece o anki yaptığı davranış eleştirilmelidir. Çocuğun aldığı eşyayı özür dileyerek sahibine geri vermesi sağlanmalıdır. Eğer eşya kırılmış ya da bozulmuşsa yenisi alınmalı ve parası çocuğun harçlığından kesilmelidir. Çocuğun harçlığı tamamen kesilmemelidir. Çocukla konuşarak sorun çözme yöntemi denenebilir. Çocuktan bu durumu net bir şekilde tanımlaması istenir. Örneğin; ‘Eşyayı alırken aklından ne geçiyordu?’ diye sorabilirsiniz. Çocuğunuzun hatalı davranışı iş yaparak ödemesini sağlayabilirsiniz. ‘Ali arkadaşının kalemini almana çok üzüldüm. Kuralı biliyorsun. Yalnızca sana ait eşyalara sahip olabilirsin. Şimdi arkadaşına kalemini geri vereceksin ve kuralı bozduğun için bazı işler yapmanı istiyorum. Balkonu yıkayacaksın.’ Eğer çocuk yapmak istemezse o zaman sinirlenmeden ‘ya söylediklerimi yaparsın ya da isteklerini yapma hakkını kaybedersin’ diyebilirsiniz. Şüphelenilen durumlarda çocukla konuşmak gerekir. ‘Benim cüzdanımdan para alıp almadığına emin değilim fakat sana çok gerektiği için aldıysan ve eğer geri verirsen seninle gurur duyacağım. Benim seninle gurur duymamdan daha önemlisi senin kendinle gurur duyman’ şeklinde bir konuşma aldığı eşyayı geri vermesini sağlayabilir.

Uzman Klinik Psikolog Sabiha IŞIK